ÕKREPÔX KÔT AHPUMUNH
Kapôt Tĩr Hã Õkrepôx
Kagà kwỳ pê Õkrepôx kôt ahpumuhja na Kapôt hã õkrepôx mexja kôt hamaxpẽr nẽ kôt ahpumuhja kaxyw . Panhĩ nhõ Kagà jahkrexà mã nẽ kaxyw kupẽ nhõ Kagà jahkrexà mã. Kagàja na ahpỹnhã panhĩjê kot amnhĩ nhĩpêx nẽ àhpumunh kôt na hamaxpẽr nẽ amnhĩ nhĩpêx . Nẽ paxàhpumunh hã kagà ja kôt nẽ pajamaxpẽr rũnh xyrpê pajamaxpẽr kaxyw.
Ja mỳrapê akupỹm mẽ pahte amnhĩ nhĩpêx kôt mẽ pahpê Panhĩ xujahkrexàja kôt paxàhpumunh nẽ paxujahkreja hã kagà nhĩpêx. Ja kaxyw ahpỹnhã panhĩjê ujahkrexà ho nyw kaxyw. Kê kagà jahkrexàja ho tãm amnhĩ nhĩpêx . Kot anhỹr mỳrapê hamaxpẽr mẽ amnhĩ nhĩpêx.
Panhĩ xàhpênh kwỳ na õkrepôx hã kagàja . Kot mẽ hamaxpẽr o hihtỳx kôt hamaxpẽr jahkre mã. Jakamã õkrepôx hã kagà nhĩpêx ja kôt paxàhpumunh xohtôô. Nẽ mẽ paxàhpumunh ja kôt ahkrexwỳnh jahkre nẽ mãanẽn pahijê jahkre kê mẽ ra tãm amnhĩ nhĩpêx. Kot anhỹr mẽ amnhĩ nhĩpêx o hihtỳx nẽ kagà jahkrexà ho hihtỳx. Xahtã mẽ pahte amhĩ nhĩpêx ho paxihtỳx nẽ pamex nẽ papa.
Kot mẽ kagà nhĩpêx xwỳnhja na mẽ àhpumunh nyw nhĩpêx. Mẽ hamaxpẽr nẽ àhpumunhja axtem na nom pumẽ yrpê jarãhã pajamaxpẽr nẽ kôt akop.
Kagà ja kôt na ujahkre kaxyw mẽ õkrepôx hã kagàja. Nẽ kagà jahkre kamã pãnhã mẽ õkrepôx kôt amnhĩ nhĩpêx jahkre. Mẽ kot hipêx xwỳnh na Kagà jahkre xwỳnh pê Panhĩ Krahô nẽ Apinajé . Brasil kamã na Timbirejaja pa.Kupẽ kapẽr kôt mẽ kapẽr na “Jê ”. Nẽ arĩ mẽ kwỳjaja nhĩxi. Na: Krikati nẽ Gavião Pykobjê nẽ Gavião Parkatejê nẽ mãanẽn Canela Apanjekra nẽ Canela Ramkokamekra. Na hte mẽõ pyka kamã pa. Panhĩjajê papxà na pyka pê Tocantins nẽ Maranhão wa kati kôt mõr nẽ pyka pê Parà kamã atuj .
[1] Alfabecantar : Õkrepôx kôt ahpumuh rỳ Õkrepôx kôt axwỳj ahpumuh. (letramento do mundo musical, no qual se aprende pelo e no canto sobre a natureza indígena Panhĩ).[1] Cerrado: Kapôt
[1] Elaborados: amnhĩ nhĩpêx
[1] Multiletramento: paxàhpumunh hã kagà
[1] Interculturalidade: pajamaxpẽr rũnh
[1] Crítica: yrpê/xyrpê pajamaxpẽr
[1] Os Timbira, falantes de línguas Jê, são constituídos, ainda, pelas populações Krikati, Gavião Pykobjê, Gavião Parkatejê, Canela Apanjekra e Canela Ramkokamekra, e vivem em seus territórios entre o nordeste do Tocantins e o sul do Maranhão, estendendo-se até o Pará.
Crianças em atividades pedagógicas
Escola 19 de Abril da aldeia Manoel Alves
Pequeno/ Terra Indígena Kraholândia.
Autora: Taís Pocuhto
Kagà pumunh
kaxyw hã kagà
Panhĩ nẽ kupẽ xàhpumunh
PANHĨ XÀHPUMUNH – MẼ ÕKREPÔX NẼ PÀ XYRPÊ
Kagà ja kôt na ujahkre kaxyw mẽ õkrepôx hã kagàja. Nẽ kagà jahkre kamã pãnhã mẽ õkrepôx kôt amnhĩ nhĩpêx jahkre. Mẽ kot hipêx xwỳnh na Kagà jahkre xwỳnh pê Panhĩ Krahô nẽ Apinajé . Brasil kamã na Timbirejaja pa.Kupẽ kapẽr kôt mẽ kapẽr na “Jê”. Nẽ arĩ mẽ kwỳjaja nhĩxi. Na: Krikati nẽ Gavião Pykobjê nẽ Gavião Parkatejê nẽ mãanẽn Canela Apanjekra nẽ Canela Ramkokamekra. Na hte mẽõ pyka kamã pa. Panhĩjajê papxà na pyka pê Tocantins nẽ Maranhão wa kati kôt mõr nẽ pyka pê Parà kamã atuj .
Nẽ pykaja kôt na ãm kapôt pix. Ãm kapôt rax kumrẽx. Nom na kot mẽ kapôt nhĩrã rũnh o pa xwỳnh pê “capitalismo brasileiro” ja kãm kapôt ho hapêx par prãm nẽ. Kot kamã mẽmoj y ho pyxi nẽ kre ho pa kaxyw. Nẽ kôt na kagàja hixi. Nẽ hixi pê na “õkrepôx kôt ahpumuhja nẽ Kapôt” xyrpê.
Kagà jahkrexwỳnh kot ahpumunh kaxyw kagà pumunhja kôt amnhĩ nhĩpêx kaxyw axte ahpumu. Paxàhpumunhja na axwỳj ihtỳx. Paxàhpumunhja õkrepôx kôt ahpumuhja xyrpê.
Nẽ mẽ pahte amnhĩ nhĩpêx ho ihtỳx kaxyw na kagàja. Nẽ mẽ pahpê panhĩjê nhõkrepôx kôt.
Júlio Kamêr na mẽ kapẽr pê õkrepôx kôt ahpumuhja nhĩpêx. Hã na kagàja hixi . Prĩhã Panhĩ Apinajé nhõkrepôx xyrpê harẽ. Kot kagàja nhĩpêxwỳnh mã na õkrepôx kôt ahpumuhja harẽnh kot: “panhõkrepôx kôt na pu htem pà nẽ kapôt kôt kot tanhmã amnhĩ nhĩpêêxà kôt omu. Panhõkrepôxja kôt na pu htem prĩhã pà nẽ kapôt kôt kot tanhmã amnhĩ nhĩpêxà kôt omu.” (2019, p.127). Ja kôt hamaxpẽr nyw ho amnhĩrĩt. Ja kô axwỳj kapôx xyrpê ahpumu. Nẽ Kamêrja mã “ panhõkrepôxja kôt akupỹm kapôt ho ihtỳx. Kagà jahkrexàja pahkrajê mã ahkre kaxyw na ãm mex kumrẽx. Mẽ panhĩ nhõkrepôxja kôt ahpumunh kaxyw mẽmoj xohtôô.” (2019, p. 131).
Kagàja na hte pà mẽ õkrepôx xyrpê harẽ. Panhĩ nhõkrepôxja na hte panhĩ xàhpumunh o ihtỳx.
Alexandre Herbetta
Panhĩjê nhõ kagá Jahkrexà
Kagà nhĩpêêxà kôt hã kagà
Kagà jahkrexà kôt hã kagà
Crianças em atividades pedagógicas
Escola 19 de Abril da aldeia Manoel Alves
Pequeno/ Terra Indígena Kraholândia.
Autora: Taís Pocuhto
AHPỸNHÃ MẼ PAJAMAXPẼRXÀ KÔT HÃ KAGÀ
Prĩhã pahte kagà kôt paxàhpumunh kaxyw na jarãhã mẽ kot kagà pumunh rũnh o paxwỳnh ãm hã kagà pix kôt hamaxpẽr. Jakamã hamaxpẽr kaxkrit kôt mẽ pahte amnhĩ nhĩpêx kôt awjahkre. Nẽ mẽ panhõkrepôx kôt. Nom nhũm kupẽ xàhpumunhja paxàhpumunhja kot amnhĩ to grire rỳ irerekre kôt harẽ. Nẽ pajamaxpẽr kaxkrit xohtôô nẽ hã kagà kêt mỳrapê. Jakamã mẽ kapẽr hã kagà kot nhỹj panhĩ kapẽr nẽ hamaxpẽr kaxkrit hã kagà kêt nẽ ãm hamaxpẽr grire. Jakamã pakapẽr nẽ pajamaxpẽr kaxkrit hã kagàja axwỳj pakapẽr o papaja ho ihtỳx kaxyw. (Pimentel, 2019).
Ja kôt pumẽ ri pajamaxpẽr ja o pakapẽr hã kagàja rax ho kot mẽ kapẽr piitã ahkrenh kôt pajamaxpẽr kêt nẽ. Kot puj mẽ kagà pix kôt pajamaxpẽr o papa nẽ mẽ kapẽrja pĩ rỳ ho pajapêx.
Õkrepôx kôt ahpumuhja xàhpumunh na ujahkre xohtôô. Kagà kôt mẽ õkrepôx hã kagà pumunh kaxyw.
Kot kagà pê Õkrepôx kôt ahpumuhja kamã kagàja nhĩpêêxwỳnh na prĩhã mẽ pahte mẽ õkrepôx kôt hã kagà pumunh kaxyw ahkre. Õkrepôx hã kagà já kôt mẽ pahte amnhĩ nhĩpêx pumunh kaxyw. Mẽ õkrepôxja na ãm kôt omunh pix kaxyw kêt. Mẽ õkrepôx hã kagàja na kot amã hamaxpẽr nhõ nhũm ate kôt axàhpumunh rax kaxyw. Kagàja na mex kumrẽx. Panhõkrepôx ja kôt pamã paxàhpumunh rax gõ.